قنات به عنوان یک موهبت بجا مانده از نسل ایرانیان باستان و یکی از شاهکارهای فن مهندسی آب در ایران بوده و هست. ایرانیان با این تکنیک بدون استفاده از انرژی، آب را از زیر زمین به سطح انتقال داده و موجب آباداتی در بسیاری از نقاط ایران شده اند. بدون شک اهمیت قنات در سراسر نقاط ایران قبل از هجوم دستگاههای حفاری چاههای عمیق و پمپهای کشاورزی بر کسی پوشیده نیست. با این وجود در سالهای اخیر قنوات مورد بی مهری و کم لطفی قرار گرفته و با واگذاری مجوزهای بی رویه حفر چاه در حریم قنوات تعداد زیادی از آنها به خشکی گرائیدند.
در حال حاضر در کشور ۴۰ هزار رشته قنات فعال داریم که ۱۴ درصد از اراضی آبی کشور متکی به این قنوات هستند و حدود ۶ میلیارد مترمکعب آب از این قنوات استحصال میشود. از طرف دیگر تاکنون نزد عموم مردم و حتی کارشناسان اهل فن، قنات را کمتر یک سازه مهندسی دانسته و در مرمت و بازسازی آنها کمتر مطالعه و بررسی فنی صورت می گیرد.
در گذشته معمول بود که مردمانی در یک منطقه که از آب قنات ذینفع بودند هر ساله با هزینه خود اقدام به لایروبی و مرمت قنات می کردند ولی در سالهای اخیر این هزینه را بیشتر دولت بر عهده گرفته است و مالکان قنات مبلف کمی را به عنوان خودیاری از این هزینه متقبل می شوند.
در پروژه های مرمت و احیای قنات پس از تعیین سرپرست با تجربه و بکارگیری تجهیزات جهت ایمنی و کار و بیمه خطر و مسئولیت کلیه افراد با تجهیز کارگاه مرمت قنات با لوازم مورد نیاز مانند بالابرهای برقی برای تخلیه‌ی بار و … عملیات مرمت ، بازسازی و احیا قنات که با توجه به نیاز قنات شامل موارد زیر می باشد انجام می گردد:
لایروبی
تخلیه گل و لاي و ریزشهاي درون کوره قنات را لایروبی گویند. چون اغلب دیواره مجراي قنات فاقد پوشش حفاظتی است، لذا در طول زمان دیواره ها و سقف آن ریزش کرده و گل و لاي رسوبگذاري شده باعث کاهش جریان آب می شود. بنابراین اکثر قنوات همه ساله نیاز به لایروبی دارند (در مورد قناتهاي کول گذاري شده این مسئله کمتر اتفاق میافتد).
کول گذاری
کول قطعه اي است بتنی که به صورت مسلح به شکل تخم مرغی، بیضوي، دایره اي با ابعاد مختلف ساخته شده و براي جلوگیري از ریزش دیواره میله چاهها و یا سقف ودیواره هاي کوره قنوات بکار می رود. در گذشته از کولهاي سفالی نیز استفاده می شده است که امروزه منسوخ شده و در عوض توصیه می شود که از کولهاي پلی اتیلن بجاي کولهاي سفالی و بتنی استفاده شود.
سرشکافی
خاکبرداري روي مسیر کوره قنات، جهت دسترسی به مجرا و یا کوره قنات را براي انجام پاره اي از تعمیرات را سرشکافی می گویند. حداکثر عمق سرشکافی قنات 10 متر است.
طوقه چینی(دور چینی)
براي حفاظت از ریزش دهانه میله چاه قنات، آن را از عمق مناسب تا سطح زمین با سنگ یا آجر و ملات دیواره چینی می کنند. به این دیواره محافظ حلقوي طوقه چینی می گویند. اگر این عمل صورت نگیرد، تحت تاثیر عوامل فرسایش به مرور زمان دهانه میله ها تخریب و گشاد می شود که در پاره اي موارد تخریب میله منجر به مسدود شدن کوره خواهد شد. امروزه توصیه می شود که در امر طوقه چینی از طوقه هاي بتنی مسلح و یا پلی اتیلن بجاي مصالح آجر و ملات استفاده گردد.
کمرگیري (گلوبند یا باد بند)
در پاره اي موارد به منظور حفظ میله چاه و قنات در برابـر ریـزش و تخریـب و خطـرات احتمـالی , لازم اسـت حد فاصل کوره قنات تا سطح زمین در مقطعی از میله چاه مسدود گردد. بـه ایـن عمـل کمـر گیـري مـی گوینـد . عمق کمر گیري بستگی به بافت خاك میله و میزان ریزش داخل آن دارد.
شتر گلو(سیفون)
وقتی قنات به شکلی حفاري شود که کوره آن باید مسیر رودخانه را قطع کند، براي جلوگیري از این برخورد، بدین شکل عمل می شود که دو چاه کم عمق در امتداد کوره و در طرفین رودخانه حفر می نمایند و سپس آنها را توسط کوره از زیر بستر رودخانه بهم مرتبط میسازند. این نوع مجرا را شترگلو گویند. تمام طول کوره شترگلو کول گذاري می شود.
بغل بری
حفر مسیر انحرافی در بخش داراي ریزش شدید در کوره و یا میله قنات که امکان بازسازي و یا بازگشایی مسیر مسدود شده، وجود نداشته و یا مستلزم خطرات و هزینه زیاد میباشد، را بغل بري میگویند، کوره جدید احداثی را بغل بر و یا بغل کن می نامند.
بغل تراشی
کندن جداره کوره و افزودن محیط کوره را بغل تراشی می نامند. اغلب در صورتیکه مقطع کوره قنات براي عبور آب یا عملیات اجرایی کافی نباشد، این عمل صورت می گیرد.
ته زنی یا کف شکنی
حفر و کندن سرتاسر یا قسمتی از مسیر کوره قنات به دلیل وجود رسوبات سخت ( زنگابه)، نزول بار هیدرولیکی آبخوان و اصلاح شیب نامناسب کوره قنات را به منظور افزایش آبدهی ته زنی یا کف شکنی گویند. این واژه گاهی براي عمیق کردن میلهها نیز بکار می رود.
پیشکارکنی (نوکنی)
بخش انتهایی کوره اصلی و یا کوره هاي فرعی و جانبی پس از مادر چاه (در خلاف جهت مظهر قنات) را پیشکار می گویند. این بخش از نظر آبدهی قنات حایز اهمیت است، چرا که با ادامه حفاري در پیشکار (عمل پیشکارکنی) بهدرون آبخوان به منابع آب زیرزمینی بیشتر دسترسی پیدا کرده، آبدهی قنات افزایش می یابد. در این حالت بخش جدید انتهاي کوره، پیشکار خوانده میشود. در طول عمر قنات محل پیشکار تغییر می کند.
سنگ بند
عملیات بنایی با سنگ به صورت خشکه چین و یا با ملات ماسه و سیمان در کوره و یا میله چاه قنات در جهت حفاظت کوره و یا میله چاه را سنگ بند می گویند. عملیات سنگ بند ممکن است جهت حفاظت از کوره و جلوگیري از ریزش سقف کوره نیز استفاده شود.
تخت پوش
به منظور حفاظت از ریزش سقف و یا بخشی از کوره پوشش سنگ چین شده در دیواره کوره احداث کرده وتخته سنگهاي بزرگی را روي سنگ چینهاي جانبی قرار می دهند تا از ریزش سقف کوره جلوگیري بعمل آید. به این تخته سنگ، تخته پوش می گویند. می توان بجاي تخته سنگ از بلوك سیمانی مسلح استفاده نمود.
لازم به ذکر است که استفاده از این روش تنها در قنوات اجرا شده موجود توصیه می گردد و در باز سازي قنواتی که این عملیات در آنها اجرا نشده است از کول گذاري استفاده می گردد.
یک پاسخ
سلام
در سالهای گذشته معمولا صاحبان قنات خودشان با استخدام مقنی اقدام به ترمیم و لایروبی قنات می کردند ولی اخیرا همه دنبال کمک دولت هستند.