بدون شک سیلاب بعنوان یک بلای طبیعی شناخته شده است . ولی در عمل سیلاب هم از نظر تلفات جانی و هم از نظر خسارات مالی مهیب ترین بلای طبیعی در جهان محسوب می شود
از سال ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۷ حدود ۳۹۰۰۰۰ نفر در اثر بلایای طبیعی در جهان کشته شدند که ۵۸ درصد مربوط به سیلاب، ۲۶ درصد در اثر زلزله ۱۶ درصد در اثر طوفان و بلایای دیگر بوده است. خسارات کل در این ۱۰ سال حدود ۷۰۰ میلیارد دلار بوده است که به ترتیب ۳۳، ۲۹، ۲۸ درصد مربوط به سیلاب، طوفان و زلزله بوده است. در این رابطه نکته نگران کننده، روند افزایشی تلفات و خسارات سیلاب در جهان در دهه های اخیر بوده است. افزایش جمعیت و دارایی ها در سیلابدشتها تغییرات هیدرو سیستمها و اثرات مخرب فعالیتهای انسانی از دلایل عمده این روند افزایش بوده است.
تعریف سیل
سیل در حقیقت افزایش ارتفاع آب رودخانه و مسیل و بیرون زدن آب از آن و اشغال بخشی از دشتهای حاشیه رودخانه میباشد که میتواند با غرقاب نمودن منطقه باعث وارد آمدن خسارات بر ساختمان و تاسیسات عمومی شده و تلفات انسانی و دامی به همراه داشته باشد در مواردی نیز سیل میتواند ناشی از افزایش سطح آب دریاچه و یا دریا باشد که در این موارد جریان بادهای شدید تاثیر زیادی خواهد داشت.
در هنگام بارش باران و برف, مقداری از آب جذب خاک و گیاهان می شود, درصدی تبخیر میشود و باقیمانده جاری شده و رواناب نامیده می شود. سیلاب زمانی روی می دهد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه کشش گذردهی رواناب ایجاد شده را نداشته باشد. بطور متوسط تقریبا ۳۰ درصد بارش به رواناب تبدیل می شود که این میزان با ذوب برف افزایش می یابد. سیلابهایی که بصورت متفاوت روی می دهد منطقه ای به نام سیلابدشت را در اطراف رودخانه بوجود می آورند.
سیلابهای رودخانه اغلب ناشی از بارش های شدید می باشد که در برخی موارد همراه با ذوب برف می باشد. سیلابی که بدون پیش هشدار یا پیش هشدار کمی در رودخانه جاری شود تند سیل نامیده می شود. تلفات جانی این تند سیلابها که در حوزه های کوچک بوقوع می پیوندند عموما بیشتر از تلفات جانی سیلابهای رودخانه های بزرگ میباشند .
روشهای اصلی مهار سیلاب از زمانهای دور بکار گرفته می شوند. اینها شامل احیاء جنگلها ، احداث سیل بندها ، سدها ، مخازن و کانالهای سیلاب بر می باشند.
در زمانهای دور در کشور چین در کناره های رودخانه زرد سیل بندهای طویلی احداث گردید . تصور سازندگان این سیل بندها این بود که با محدود کردن رودخانه ، احداث سیل بندها موجب افزایش سرعت و فرسایش و عمیق تر شدن بستر می شوند و در نتیجه گذردهی رودخانه افزایش می یابد. بر خلاف تصور اولیه ، احداث سیل بندها موجب بالا آمدن بستر رودخانه گردید و بجای آن در گستره وسیعی رسوب گذاری شود این امر در محدوده سیل بندها صورت می گرفت. با بالا آمدن بستر رودخانه اجباراً ارتفاع سیل بندها نیز افزایش یافت و پس از ۴۰۰۰ سال بستر رودخانه در برخی نقاط به حداکثر ۲۱ متر بالاتر از دشتهای اطراف رسید. در سال ۱۸۸۷ ، یکی از بدترین سیلابهای تاریخ در این رودخانه بوقوع پیوست و یک میلیون نفر در اثر این سیلاب کشته شدند. سیل بندهایی که در قرون وسطی در رودخانه های پو ، دانوب ، راین ، رون و ولگا احداث شده اند در قرن بیستم با برنامه احیاﺀ جنگلها واحداث مخازن تقویت شده اند.
عوامل اصلی ایجاد سیل
از زمانهای ماقبل تاریخ، مردم بجهت دسترسی به سیستم حمل و نقل ارزان و راحت و همچنین داشتن دسترسی به منابع غذائی و تجارت، در کنار دریاها و رودخانهها مسکن میگزیدند؛ چنانچه جمعیت انسانی در کنار منابع طبیعی آبی متمرکز نبودند، هیچ نگرانی از بروز سیل وجود نداشت؛ ولی به هرحال وجود خاک حاصلخیز کنار رودخانهها منوط به جاری شدن سیلابهای متعدد و وجود انواع رسوب گذاریهای عادی همراه با آن میباشد.
سیلابهای برخاسته از دریا قدرت ایجاد طغیانها یا در هم نوردیدن استحکامات ضد سیل مانند سیل شکنها و همچنین صاف کردن تپههای شنی یا پر کردننواحی گود زمین را دارا است؛ بنابراین در زمینهای ماورای این استحکامات ساحلی امکان سیل گرفتگی و آسیب دیدگی متصور است. عواملی مانند طوفانهای سهمگین طوفانهای برق آسا، جزر و مد بلند، پدیده تسونامی یا ترکیب اینها، باعث ایجاد سیلابهای دریایی میگردند. از آنجائیکه اکثر مناطق شهری در کنار ساحل بنا شدهاند، این تهدید جدی در تمام نقاط جهان وجود دارد.
بسیاری از رودخانهها که در مرزهای زمینهای نسبتاً مسطح جاری هستند، دشتهای سیلابی را تشکیل میدهند. در هنگام شدید بودن سیل، جمع شدن گل ولای بروی زمینهای زراعی باعث کاهش حاصل خیزی آنها خواهد گردید. در فرهنگهای کشاورزی اولیه، ارتباط چرخه سالیانه سیل و سال زراعی از اهمیت بالایی برخوردار بوده بخصوص در مورد مصریان باستان ساکن در مجاورت رود نیل و ساکنان بینالنهرین در کنار رودخانههای دجله و فرات.
سیل معمولاً زمانی بوقوع میپیوندد که یک سطح پست زمین از آب پر شده باشد. بدترین حالتهای سیل رودخانهای معمولاً در زمینهای حاشیهای یک رود جاری میشود. به عنوان نمونه میتوان از سیلهای کوئینزلند در ژانویه سال ۱۹۹۹ نام برد که در آن بخش جنوب شرق کوئینزلند بزیر آب فرورفت. سیل زمانی رخ میدهد که خاک و پوشش گیاهی یک منطقه توانایی جذب کامل آب را نداشته باشد. در این زمان حجم آب به صورت غیرقابل کنترل از طریق کانالهای رودخانهای یا حفرههای طبیعی یا مخازن آب دستساز بشر، ریزش مینماید.
سیلهای دورهای به صورت طبیعی در بسیاری از رودخانهها رخ داده و باعث بوجود آمدن مناطقی بنام دشتهای سیلابی میگردد. علت وقوع این سیلابها بارش بارانهای شدید و گاهی نیز توأم با ذوب برف است که باعث طغیان رودخانه و جاری شدن آب در زمینهای حاشیهای رود میشود. نام سیلابی که به یکباره و بدون هیچ فرصت قبلی ایجاد و جاری میشود، سیل آنی است. سیلابهای آنی معمولاً در اثر بارش بیش از حد در یک منطقه نسبتاً کوچک ایجاد میگردند. از سوی دیگر سیل نواحی ساحلی نیز بر اثر بادهای شدید سطح اقیانوس یا بواسطه امواج حاصله از زمین لرزههای کف دریا بوجود میآید. البته شمار عوامل ایجاد سیل زیاد است.
بارانهای موسمی در کشورهای استوایی مانند بنگلادش، توانایی ایجاد سیلهایی خانمان برانداز را دارند. طوفانهای دریایی موسوم به هاریکان نیز دارای خصوصیاتی هستند که در کل توان ایجاد سیلهای مخرب را دارند. نام یکی از این خصوصیات طوفانهای برق آسا (سیل دریایی که ارتفاع آن به ۸ متر میرسد) است که در اثر حرکت هاریکان دریایی به سمت ساحل بوجود میآید. از انواع دیگر این علل
ترکیب حجم بالای نزولات آسمانی با هاریکان است. مرکز هاریکان از فشاری بسیار پائین برخورد بوده و بنابراین در موقع طوفان، سطح دریا چندین متر به بالا کشیده میشود. این نوع از سیلهای ساحلی بطور مکرر در بنگلادش رخ میدهند.
سر منشأ سیلهای ساحلی در اروپا طوفانهای سهمگین اطلس هستند که باعث وارد شدن فشار به آب و راندن آن به سمت ساحل میگردند. خصوصاً اگر این فرایند با جزر و مد شدید همراه شود، تخریب گر خواهد بود.
سیلهای آنی ناشی از ذوب برف کوهها، تحت شرایطی نادر و با امتزاج با امواج گرم، به عاملی مخرب تبدیل میشوند که باعث ازبین رفتن جان ومال مردم میشوند.
زمین لرزههای کف دریا، فعالیت جزایر آتشفشانی که بشکلگیری مواد مذاب (مانند ترا یا کراکاتتاو) میانجامند و ریزش خاک کف دریا بر طبقات قارهای تماماً آبستن موجهای جزر و مدی بنام تسونامی هستند که باعث تخریب مناطق ساحلی خواهند شد. گزینه «تسونامی» را جهت آشنائی با جزئیات کامل این نوع سیل دریایی، ببینید.
سیلها از متداولترین فجایع طبیعی در سراسر جهان بحساب میآیند. از اینرو، بیمه کردن اموال در مقابل نابودی ناشی از وقوع سیل امری بسیار دشوار یا غیرممکن است، زیرا بروز سیل امری نسبتاً قابل پیشبینی محسوب میگردد.
همه عیب سیل گفتیم، هنرش همی بگوییم
سیل به انتشار وتوزیع مواد ارگانیک، و توزیع رسوبات در دشتهای سیلابی کمک میکند. رطوبت مناسب خاک که پس از سیلابها ایجاد میشود سبب تثبیت پوشش گیاهی و پیآمدهای ناشی از آن نظیر جلوگیری از توسعه بیابانها و پدیدههایی نظیر ریزگردها میشود.
سیل سبب تقویت و تجدید حیات تالابها شده و به این ترتیب بر رخدادهای مهم حیات پرندگان آبی نظیر مهاجرت، تخمگذاری و زادآوری آنها مؤثر است. سیل سال ۲۰۱۶ در نیوساوت ولز استرالیا این پدیده را در مقیاس دهها هزار پرنده ایجاد کرد.
مقیاس زمانی عاملی تعیینکننده برای ارزیابی اثرات سیل است. آنچه در کوتاهمدت برای برخی افراد و خانوادهها، خسارت فاجعهبار به حساب میآید، در درازمدت برای گیاهان و جانورانی که در مناطق سیلخیز زندگی میکنند و خود را با آن تطبیق دادهاند، تضمینکننده کارکرد درست و حیات زیستبوم زندگی آنهاست. آنها زندگی خود را با دورههای سیلاب تطبیق داده و تنظیم میکنند.
تالابها و سایر پیکرههای آبی با سیل احیا میشوند و این بر کیفیت آبهای در دسترس انسانها و سایر موجودات، و حتی کیفیت هوا مؤثر است. سیل مواد مغذی بسیاری را وارد تالابها کرده و تغذیه ماهیان سایر زیستمندان تالابها را تسهیل میکند.
سیل رسوبات بسیاری را در دشتهای سیلابی انباشته میکند و زمینهای کشاورزی با این رسوبات غنیتر میشوند. جمعیتهای انسانی در طول تاریخ در همین دشتهای سیلابی و آبرفتی نظیر نیل، رود زرد و سایر آبرفتها ساکن شدهاند. تخریب رژیم رودخانهها و ممانعت از سیل به معنای تخریب سطح باروری خاک در این گونه دشتهای سیلابی نیز هست.
سیلابها باعث تغذیه آبهای زیرزمینی میشوند و از طریق تقویت پیکرههای آبی، علاوه بر فواید محیطزیستی این پیکرههای آبی، امکانات تفریحی و توریستی آنها را نیز تقویت میکنند. سیلابها زمینهای شور شده را میشویند و از میزان آلودگیهای ناشی از سموم و کودهای شیمیایی انباشته و متمرکزشده در اراضی میکاهند.
سیل سبب تخریبهای اقتصادی در منطقه سیلزده میشود اما همزمان سبب تشدید فعالیتهای اقتصادی در خارج منطقه سیلزده و همچنین تشدید فعالیت اقتصادی برای بازسازی میشود. غنی ساختن اراضی کشاورزی و همچنین در دسترس قرار دادن آب بیشتر برای فعالیتهای صنعتی، توریستی و خدماتی، فواید اقتصادی فراوانی برای سیل ایجاد میکنند.
ارزیابی واقعبینانه از سیل در چارچوب موازنه خسارات سیل، که خود به دو دسته پولی (تخریب زیرساختها، از دست رفتن مشاغل، ساعات از دسترفته کار و مزارع تخریبشده) و غیرپولی (نظیر از دست رفتن جان انسانها و رنج سیلزدگان) تقسیم میشوند؛ و منافع سیل به دست میآید. عنصر زمان بسیار تعیینکننده است. خسارات در کوتاهمدت وارد میشوند اما فواید عمدتاً در طول زمان و در چارچوب «خدمات اکوسیستمی» به دست میآیند.
تحلیل ریسک در این میان نقش مهمی ایفا میکند. سیل آنگونه نیست که بهطور کامل قابل پیشگیری و مقابلهپذیر باشد. بنابراین همواره میزانی از خطر سیل وجود دارد و جوامع باید فواید اقتصادی و اجتماعی ناشی از قرار گرفتن در معرض سیل (نظیر سکونت در دشتهای حاصلخیز سیلابی و منافع ناشی از آن) را با خسارات دورهای ناشی از بروز سیل، متوازن سازند.
جوامع باید به گونهای رفتار کنند که خسارات و بالاخص خسارات غیرپولی سیل را به حداقل برسانند. این همان عقلانیتی است که در پس سیل خفته است و باید آنرا در نظام حکمرانی محیطزیستی، اقتصادی و سیاسی جامعه جستوجو کرد. این عقلانیت، سیل را از رخداد طبیعی خطرناک، به رخدادی که میتوان با آن تطابق یافت و توأمان از فواید آن بهرهمند شد بدل میسازد. «گزارش ملی سیلابهای اسفند ۹۷ و فروردین ۹۸»، راهی به سوی خلق و بسط این عقلانیت است.
منابع : www.jamaran.ir دکتر محمد فاضلی : عضو هیئت علمی دانشگاه شهید بهشتی
fa.wikipedia.org و http://profsite.um.ac.ir